Łóżko – łoże, łożnica (przestarzale); mebel o konstrukcji szkieletowej lub skrzyniowej, służący do spania, leżenia, siedzenia, pracy itp. Pierwsze łóżko to prymitywne legowisko głównie z drewna – prycza; później rama wyplatana położona na palach wbitych w ziemię – początek wszystkich następnych konstrukcji, które rozwinęły się już w starożytności.

Najstarsze łóżka

Na Dalekim Wschodzie (Chiny, Japonia) było to przeważnie niskie, twarde lub miękkie łóżko – kang. W Japonii do najstarszych należy używana do dziś wyplatana mata tzw. tatami. Z kolei w kręgu kultury śródziemnomorskiej sprzęty te były o wiele wyższe, ale i bardziej zróżnicowane pod względem formy i użytych materiałów (drewno, kamień, metal, ceramika).

Pierwsze łóżko na wysokim poziomie technicznym powstało w Egipcie (Stare Państwo), natomiast najlepsze rozwiązania powstały ok. 1350 roku p.n.e. (Nowe Państwo). Były to łóżka prostokątne, wsparte na czterech nogach (dwóch od strony wezgłowia nieco wyższych). Zakończenie stanowiły lwie łapy, połączone wyplataną ramą lub poprzeczkami. Całość była rzeźbiona, malowana, inkrustowana i złocona.

Do wyposażenia łóżek należały materace, poduszki, a także podpórka pod głowę. Nowe rozwiązania konstrukcyjne wprowadzili Grecy, Etruskowie i Rzymianie (kline, tryclinium, sigma, pulvinar). Do wczesnych form łóżek powstałych na kontynencie amerykańskim należy hamak.

Jak ewoluowało łóżko?

W średniowieczu łóżka początkowo (Vl-X wiek) miały najczęściej formę prymitywnej skrzyni wykonanej z belek i desek. Stała ona przy ścianie w celu ochrony od zimna i przeciągów w słabo opalanych pomieszczeniach, także później, kiedy to łóżka ustawiono w narożnikach pomieszczeń lub specjalnych wnękach, tzw. alkowach.

W tym czasie skrzynia łóżka staje się otwarta, niska, bez wieka. Otrzymuje nogi, słupki w rogach, a także pełne ścianki boczne i górną. Łóżko staje się jakby osobnym zamkniętym pomieszczeniem i jest dominującym w domu sprzętem w XIV i XV wieku.

W renesansie łóżko staje się meblem ozdobnym, reprezentacyjnym. W formie plastycznej naśladuje architekturę, staje się lżejsze, ruchome, ustawiane przestrzennie. Odznacza się wysokim wezgłowiem, kolumnami, a także baldachimem. We Włoszech ustawiano je na wysokim cokole zawierającym skrzynie, ale szybko zastąpionym przez nogi.

W XVII i XVIII wieku powstaje wiele odmian łóżek, przede wszystkim z baldachimem zakrywającym całe lub część posłania. Ustawiano je wezgłowiem lub dłuższym bokiem do ściany. Wszystkie mają bogaty wystrój stylu barokowego, rokoka i klasycyzmu. Najbardziej okazałe byty łóżka barokowe we Francji. Łączyło się ze skomplikowaną etykietą dworską, w której sypialnia była częściowo salą przyjęć – łóżko paradne.

Jakie są rodzaje łóżek?

Powstało wiele odmian łóżek różniących się tylko szczegółami, często dotyczącymi wyłącznie tapicerki. Łóżka z początkiem XIX wieku były niskie, masywne, przeważnie z wygiętymi na zewnątrz przyczółkami i o łukowato wyciętych deskach bocznych. Ustawiano je często na specjalnych podiach. Łóżka te były zwykle krótkie, z przyczółkami jednakowej wysokości. Ustawiano je wzdłuż ściany.

Na początku XIX wieku nastąpiła też zasadnicza zmiana leżyska (posłania), co wiązało się z wprowadzeniem sprężyn (lata 20.). W II połowie XIX wieku dbałość o higienę przyczyniła się do produkcji na szeroką skalę łóżek metalowych (stosowanych już od połowy XVIII wieku). Były to najczęściej łóżka składane, z siatką sprężynową.

Łóżko jako mebel wielofunkcyjny

Masowo też produkowano wielkie komplety do sypialni złożone z jednego lub dwóch szerokich łóżek małżeńskich, dwóch szaf, dwóch szafek nocnych, toalety, krzeseł i foteli.

Następne zmiany w typach i konstrukcji łóżek nastąpiły po I wojnie światowej. Ogólną tendencją było tworzenie w tym zakresie mebli wielofunkcyjnych, służących do spania, leżenia, a także siedzenia. Służyła temu ich zmienna konstrukcja – wersalka, tapczan, amerykanka. Do jednych z ostatnich nowości (II połowa XX wieku) należy łóżka wodne.

Łóżka w Polsce

W Polsce historia łóżek jest słabo poznana i brak jest obiektów z wczesnego okresu. Z przekazów średniowiecznych wiadomo, że używano w Polsce podobnych rozwiązań konstrukcyjnych, jak w zachodniej Europie.

W XVIII wieku bogatsze warstwy społeczeństwa używały łóżek żelaznych składanych (podróżnych), okazałych łóżek z baldachimami, tzw. saskich. Najpowszechniejszą formą łóżek były sienniki, tapczany, a także skrzynie z sosny zaścielane kobiercami tureckimi.

Źródło: Grzeluk I. (1998), Słownik terminologiczny mebli, Ośrodek dokumentacji zabytków, Ministerstwo Kultury i Sztuki.