Intarsja – (wł. intarsio, tarsia, z arab. tarsi), wykładanie (staropol.), nasadzanie (staropol.), sadzenie (staropol.), rimesso (wł.), opus tesselatum (tac.), opus vermiculatum (łac), nabornoje dierewo (ros.); technika zdobnicza, odmiana fornirowania, polegająca na wykładaniu powierzchni przedmiotów drewnianych ornamentami, scenami figuralnymi itp., ułożonymi z innych gatunków drewna.

Co to jest intarsja?

Intarsja może być wykonana zarówno na powierzchni przedmiotu, jak i wpuszczone w głąb podłoża. Ta druga metoda jest starsza, gdyż początkowo w technice tej naśladowano inkrustację.

Takie rozumienie intarsji przyjęte jest od dawna w Polsce. Pozwala ono uniknąć wielu dwuznaczności i nieporozumień, jakimi obciążone są definicje tej techniki w innych krajach, jak np. fr. marqueterie, wł. intarsio, hiszp. taracea, ang. Inlay, ros. nabornoje dierewo, staropol. nasadzanie itp.. Występują one bowiem w literaturze zarówno w znaczeniu intarsji (drewno w drewnie), inkrustacji, jak i mozaiki. Tym samym często trudne są do rozróżnienia bez ilustracji lub opisu.

Od kiedy znana jest intarsja?

Technika intarsji znana od starożytności. Ponownie pojawia się w XIII-XIV wieku, początkowo we Włoszech (Siena, Orvietto, Florencja, Wenecja), później w całej Europie. We Włoszech odznaczała się perfekcją wykonania, a przede wszystkim bogactwem i wysokim poziomem artystycznym oraz szerokim zastosowaniem (meble kościelne i świeckie).

Większość nowożytnych intarsji wykonywano w masywie — w podkładzie żłobiono wgłębienia i wypełniano je odpowiednio przyciętymi kawałkami różnych gatunków drewna. Zdecydowana zmiana nastąpiła w II połowie XVI wieku. Ornamenty zaczęto wtedy wycinać specjalną pitą i przyklejać na powierzchni mebla (wynalazcą piły był augsburski stolarz Rennier).

Intarsja a malarstwo

Do końca XIV wieku stosowano intarsję głównie o wzorach geometrycznych (zw. niekiedy mozaiką z drewna), wykonywaną przeważnie z czarnego i białego drewna. W XV wieku zaczęto naśladować malarstwo (weduty, wnętrza arch., pejzaże, martwe natury, kwiaty itp., a w XVII wieku nawet sceny historyczne).

Do wykonania tak bogatych scen nie wystarczały istniejące gatunki drewna i ich naturalna struktura oraz zabarwienie. Dlatego zaczęto stosować barwienie drewna na różne kolory oraz wypalanie, rytowanie i podrysowywanie intarsjowanych scen.

Włoscy mistrzowie intarsji

We Włoszech wyróżniły się tu szczególnie intarsje florenckie (XV wiek), przedstawiające wielobarwne pejzaże i martwe natury. Działało tu ok. 80 warsztatów wykonujących intarsje. Wśród wielu znanych artystów warto wymienić takich intarsjatorów, jak A. Manetti, Giuliano da Maiano i Fra Giovanni da Verona. Włochy wyprzedziły resztę Europy w tej dziedzinie o cały wiek.

W XVI wieku największe było bogactwo ornamentyki stosowanej w intarsji zarówno pod względem treści (postacie ludzkie, maski, fantastyczne postacie zwierząt itp.,) jak i formy (barwienie drewna przez gotowanie w odwarach wytraw, stosowanie kwasów itp.). W XVII wieku nastąpił bujny rozkwit intarsji w innych krajach, m.in. w Holandii, Niemczech i Francji.

Intarsja w Holandii i Niemczech

W Holandii zaczęto stosować egzotyczne gatunki drewna. Początkowo, podobnie jak we Włoszech, układane w geometryczne wzory. Później swobodniejszy od włoskiego styl przedstawiania przyniósł motywy kwiatów, ptaków i motyli.

W Niemczech intarsja rozwinęła się w południowej części kraju głównie pod wpływem Włoch. Było to zasługą głównie dwóch wybitnych artystów intarsjatorów: Mistrza HS (XVI wiek), działającego także w Szwajcarii i Alzacji, oraz Flotnera.

Co to jest rocaille?

We Francji rozwijała się początkowo pod wpływem holenderskim, później dzięki zasługom J. Lepautre’a i J. Beraina – wybitnym dekoratorom, którzy wprowadzili do intarsji bogaty repertuar tematów (sploty akantu, delfiny, putta, fauny, syreny, sfinksy, groteski, trofea woj. i myśliwskie, medaliony itp.).

Na początku XVIII wieku modne stały się kratki z rozetkami, muszle, kampanule, a od ok. 1730 roku najpopularniejszym ornamentem był rocaille — muszle projektowane w różnych układach, od ok. 1750 roku w postaci „kogucich grzebieni” (m.in. J. A. Meissonier, N. Pineau, G. M. Oppenord). Intarsję wykonywano z ok. 100 gatunków drewna, ponadto drewno barwiono, podpalano w gorącym piasku. Kompozycje uzupełniano piórkiem i tuszem.

Intarsja w polskim meblarstwie

W Polsce intarsja rozpowszechniła się w XVII wieku. Dowodem są liczne meble kościelne, np. w Kazimierzu nad Wisłą (ambona z 1615 roku, stalle z I ćwierćwiecza XVII wieku). Z XVIII wieku warto wymienić m.in. intarsje toruńskie, elbląskie i kolbuszowskie (meble kolbuszowskie).

Jakie są rodzaje intarsji?

Wykształciło się wiele odmian intarsji w różnych krajach. Różnią się one między sobą techniką wykonania, formą i repertuarem tematów i ornamentacji.

Wymienia się m.in.: intarsję chińską, o elementach lekko wystających nad powierzchnię. Intarsja włoska z XVII wieku zwana była intarsio a maschio Femina (z dwóch płatów forniru — jasnego i ciemnego wycinano razem kontury i potem łączono obok siebie — podobnie jak później u A. Ch. Boulle’a) – technika ta zwana była też przeciwintarsją.

Znaną odmianą jest intarsja geometryczna lub blokowa, nazywana też ang. nazwą parquetry – operuje ona prostymi formami (kwadraty, prostokąty, romby, trójkąty, wieloboki, sześciany), ułożonymi na płaszczyźnie w różnych układach, tzw. blokach (XV-XVIII wiek).

Co to jest żyłkowanie?

Żyłkowanie – bardzo często stosowana odmiana intarsji zwłaszcza w I połowie XIX wieku jako urozmaicenie dużych płaszczyzn forniru w płytach roboczych stołów itp. Intarsja reliefowa będąca połączeniem intarsji płaskiej i płaskorzeźbionej, wynaleziona przez A. Ecka, jest techniką charakterystyczną dla meblarstwa niemieckiego baroku.

Pseudointarsja lub intarsja sztukatorska to technika imitująca intarsję poprzez wypełnienie wgłębień w powierzchni drewna masą stiukową. Rozwinęła się we Włoszech w okresie renesansu i baroku.

Oryginalną odmianą jest też intarsja pochodząca z Holandii, ale rozwinięta w Anglii od pocz. XVII wieku – tzw. seaweed marquetry – układana z okleiny ciętej w poprzek drewna, często z konarów różnych drzew, głównie orzecha. Bogaty rysunek usłojenia przypomina morskie wodorosty, stąd taka nazwa.

Intarsja malarska operuje bogactwem kolorów, gatunków drewna, bawieniem, użyciem rysunki tuszem itp. Rozwinęła się we Włoszech w późnym renesansie (intarsia pittorica), później m.in. w Holandii, Francji (peinture en bois) i Niemczech. Dojrzałe formy wykształciła w XVIII wieku.

Źródło: Grzeluk I. (1998), Słownik terminologiczny mebli, Ośrodek dokumentacji zabytków. Ministerstwo Kultury i Sztuki.